Sunday, January 10, 2010

LOLA

Iisa lang ang lola na kilala ko, hindi katulad sa lolo na marami ako. Pero ang totoo, nang magkamalay ako wala na akong lolo pero mayroon akong isang lola.

Hindi ko nakilala ang lolo ko sa nanay at sa tatay. Maaga umano silang nawala sa mundo ng mga buhay. Tanging kuwento na lamang sa kanila ang aking narinig. Kung hindi nagkakamali ang aking pagtanda sa mga kuwento na aking narinig, ang lolo ko sa nanay ay kilala sa tawag na “Tak-ke.” Hindi ko alam kung bakit iyon ang tawag sa kaniya. Hindi ko alam kung kaya ni nanay sagutin pero hindi na rin kasi niya nakilala ang tatay niya na ito na siyang lolo ko sa kanya. Pero ayon sa kuwento, masipag daw ang lolo ko na ito. At ang kasipagang iyon ang kanyang ikinamatay… pasma. Tingnan mo, kahit patay na ang lolo ko may aral akong nakuha sa kapirasong kuwento ng kanyang buhay… HUWAG MAGING MASIPAG… NAKAMAMATAY! Iyon na rin lang ang kuwento na nakuha ni nanay sa kanyang mga kapatid na naabutan pang buhay ang kanilang ama. Hindi ko rin lang alam kung iyon din ang aral na nakuha ng aking ina sa kuwento na iyon.

Loring ang tawag nila sa aking lolo kay tatay. Nakita ko na lamang siya sa litrato kasama ang kanyang mga anak ba iyon o apo noong mga maliliit pa. Konti din lang ang kuwento na narinig ko tungkol sa lolo kong ito kay tatay, kayang ilarawan sa isang salita… MABISYO. Buhay na umano ng lolo kong ito ang magsugal at mag-inom. Hindi nakapagtataka na hindi ko naabutan ang lola ko na asawa niya. Kaya iisa lang ang lola ko. Namatay daw sa saksak ang lolo ko na ito. Ang dahilan nakawan ng paninda sa bangketa. Hindi naman siya ang nagnakaw… siya ang ninakawan. Nauna siyang sumaksak sa nagnakaw kaso sinaksak din siya. Matapos ang saksakan, buhay ang kanyang sinaksak, patay siya. Ang aral… HUWAG MAUNA MANAKSAK… NAKAMAMATAY!

Lahat ng lolo na nakilala ko ay kapatid ni lola, iyong nag-iisa kong lola. At siyempre naabutan ko silang lahat kasi doon ako lumaki malapit sa kanila. Pero hindi lolo ang kuwento kong ito… ito ay si lola… lahat ng natatandaan ko na tungkol kay lola sa panahong kasama ko siya at mga panahon noong nabubuhay pa siya.

Nakilala ko si lola noong dumating kami sa bahay niya galing

Davao

. Apat na taon ako noon, 1971. Dalawang palapag ang bahay nila at ang natatandaan ko na kasama niya sa bahay ay iyong ikalawa niyang asawa at dalawa nilang anak.

Doon

kami tumira sa itaas ng bahay nila samantalang sila naman ay sa ibaba. Pero doon kami kumakain sa lamesa nilang kainan at nagluluto si nanay ng pagkain namin sa kanilang kalan. Hindi ko na matandaan kung gaano katagal muna na hindi ako naglalalapit kay lola pero ang natatandaan ko na ngayon ay sa kanila ako sumasabay kumain. Gusto ko kasabay si lola kumain kasi inaayos niya ang pagkain sa plato ko. Binibilog niya ang kanin ko at iniipitan sa loob ng ulam. Pag kakain na at tatawagin ako ni lola, lalapit na agad ako sa kanya at makikita ko na ang plato ko ay handa na. May laman itong bilog-bilog na kanin na kasing lalaki ng bola ng jackstone at isusubo na lang niya ito ng isa-isa sa bibig ko.

Ang sumunod na natatandaan ko kay lola ay wala na sila sa malaking bahay. Nauna kaming umalis doon at nakitira sa kapatid na panganay ng nanay ko tapos ay lumipat kami uli doon na sa bahay namin, bahay na itinuring na bahay ng pamilya… ni nanay at tatay at naming magkakapatid. Sunod na nakita ko si lola ay sa isang sira at lumang sabungan na nakatira. Sa isang sulok ng sabungan na hindi na ginagamit ay naglagay ng kapirasong sahig ang kanyang asawa. Kasama niya sa tirahang iyon ang kanyang asawa, isa niyang apo at isang batang inampon nila o ipinaalaga sa kanila pero hindi na kinuha ng mga magulang. Madalas kami magpunta kay lola noon. Gustung-gusto ko sa tabi ni lola kasi malaya akong nakakapaglaro kahit saang sulok ng sabungan. Basta ang bilin niya sa amin ay dapat naririnig niya ang boses namin habang naglalaro. Pag hindi na niya narinig ay tatawag na iyan, ibig sabihin nalalayo kami sa kanya at hindi iyon puwede. Masaya sa bagong bahay ni lola kasi may kalapitan sa aming bahay at malawak ang aming laruan. Madalas, doon kami pumupuwesto ng laro sa ruweda, kung saan pinagsasabong ang mga manok. Ginagawa naming manok ng kapatid kong bunso ang dalawang bata na nakatira kay lola, iyong apo nila at iyong batang ampon nila. Madalas natatapos ang laro na puno ng pasa at kalmot ang dalawang bata kasi sila nga ang manok.

Tabi ng maliit na palaisdaan ang sabungan kung saan nakatira si lola at ang kanyang pamilya. Isang dahilan din kung bakit gusto ko palagi magpunta at maglagi kay lola. Nakakaikot ako sa palaisdaan, nakakaakyat ako sa mga puno sa paligid nito at masarap matulog sa bahay ni lola pag tanghali kasi malamig. Ang huling natatandaan ko sa bahay na iyon ni lola ay nang mag-ani ng bangus ang may-ari ng palaisdaan. Nandoon ako noon at nakisali-sali sa pag-ani. Nakahuli ako ng isang bangus na dinampot ko lang sa tubig nang makita kong nakataas ang buntot. Wala akong dala kahit isa noong umuwi ako pero masaya ako. Hindi ko maisip na kaya ko palang humuli ng isda nang kamay lang ang gamit. Naisip ko siguro punung-puno ng isda ang tubig kasi bakit kayang kamay ko lang ang humuli. Hindi na naulit iyon… nang mga sumunod na punta ko sa lugar na iyon, wala na ang sabungan at hindi na ginagamit ang palaisdaan. Madalas akong mamingwit ng isda kasama ang mga kalaro ko pero madalas umuuwi ako nang wala pa din akong dala. Hindi ako marunog mamingwit, kamay lang. Hindi na din siguro puno ng isda ang tubig.

Mula sa sabungan lumipat sina lola sa maliit na kubo na nakadikit sa likod ng bahay namin. Hindi na ako masyadong natuwa kasi hindi na ako makakalayo sa bahay namin, hindi na ako makakalayo kay nanay. Bihira na akong sumilip kay lola kasi nandiyan lang naman siya. Tatlo na lang silang magkasama sa bahay noon, iyong isa niyang apo at ang kanyang asawa. Hindi na din ako nakikikain kay lola kasi madalas nakikita ko wala silang ulam o kung may ulam man kakaunti o ulam na galing kay nanay, pareho lang kami. Pag sumisilip ako kay lola noon ay nakikihiga-higa sa kanilang papag na siyang nagsisilbing sahig din ng kabahayan, natatandaan ko nakakatulog ako sa kanila. Natutulog ako sa tabi ni lola habang naglalaro siya ng solitaryo sa baraha. Madalas pag nagising ako ay naglalaro pa rin si lola at halos hindi nagbago ng posisyon sa pagkakaupo na nakataas ang isang tuhod habang nakalatag ang mga baraha sa kanyang harapan.

Masaya akong panoorin ang galaw ni lola noon… marahan, tahimik at hindi nag-aapura, parang palaging payapa ang kanyang kalooban… ang kanyang pakiramdam. Gustung-gusto ko siyang panoorin habang inaasikaso niya ang paghahanda ng kalan upang magluto… ang kanyang pag-upo nang nakataas ang dalawang tuhod sa harap ng kalan upang magpaapoy, ang pag-ihip niya ng banayad gamit ang tubong ihipan upang magpaningas ng gatong… at higit sa lahat pag ngumiti siya dahil naapuyan na niya ang kanyang kalan at puwede nang isalang ang kanyang kaldero. Nalilibang din ako pag nilalaro ko ang balat ni lola sa butuhan at maugat niyang kamay. Hinuhuli ng mga maliliit kong daliri ang mga kulay berde na ugat na nakalitaw sa kanyang kamay. Nagtatawanan kaming dalawa pag dumudulas ito at hindi ko mahuli-huli sa ilalim ng aking hintuturo.

Hindi masalita si lola… wala nga akong natatandaan na kuwento niya sa akin o kung nagkuwento nga ba siya. Kung babalikan ko ang mga panahon na kasama ko siya, parang puro silent movies lahat, walang tokis. Hindi ko din natandaan na nagalit sa akin si lola… pakiramdam ko nga noon maliit ako, kay lola lang palagi tama ang aking galaw. Kasi hindi niya ako pinagalitan kahit minsan, wala akong

mali

sa mata ni lola. Pag sumilip ako sa pinto ng bahay nila noon habang padipang hawak ko ang magkabila ng pinto, mabubungaran ko lang ang masayang ngiti ni lola at tango na nagsasabing “halika, pasok!” Madalas pinanonood ko pa si lola bago niya maramdaman na nandoon lang ako sa pinto niya. Payapa din kasi ang pakiramdam ko pag pinanonood ko siya habang naglalaro ng solitaryo… habang sinusuklay niya ang kanyang manipis at mahabang buhok… habang inaayos ng kanyang butuhan at maliliit na kamay ang laylayan ng kanyang saya… habang umuusok ang kanyang bibig na may nakasaksak na sigarilyong brown na payat… lahat… lahat ng galaw ni lola ay sapat upang payapain ang aking kalooban at makaramdam ng katahimikan… maging masaya kahit walang bagong laruan.

May dalawang bagay akong tuwang-tuwa palagi kay lola. Dahil magkadikit lamang ang aming bahay dinig mo madalas kung ano ang nangyayari sa bahay nila. Sa umaga… nagigising kami sa hikab ni lola. Ang haba ng hikab niyan na may kakaibang tono ng boses… “ahahahaaaayyyy!” Pag narinig na namin iyon, kinikilig kami sa katatawa. Gising na si lola, simula na ng umaga niya. Natutuwa din akong habulin si lola noon ng haplos sa tuhod. May kiliti kasi iyan sa tuhod at halos maihi sa salawal pag nahawakan ang tuhod niyan. Pag naglalaro nga iyan ng solitaryo at bigla kong haplusin sa tuhod tatayo iyan para umihi. Pag naihi na si lola hudyat na ng pagtulog ko sa kanyang harapan habang naglalaro siya.

Hindi ko na uli matandaan kung bakit umalis sina lola sa likod namin. Lumipat sila ng bahay sa iba nilang anak na malayo na sa bahay namin. Pero sa panahon na wala si lola, kataka-takang hindi ko siya na-“miss.” May pagkakataon pa nga na pinuntahan ni nanay si lola para magsabit ng ribbon sa amin noong elementary ako kasi wala si tatay at nagkasabay ang commencement exercise ng mga kapatid ko sa high school sa aming nasa elementary. Sayang… mahirap lang kami at wala kaming naging litrato ni lola, walang remembrance.

May panahon din na tumira sa amin si lola. Kung hindi ako nagkakamali ng pagtanda dumating si lola sa bahay bago ako matapos ng elementary at nawala uli si lola nang mga unang taon ko sa high school, bago magkasakit si nanay. Kaya lang pinagbawalan kami ni nanay na maglalagi sa tabi ni lola at nakahiwalay siyang kumain at isa din lang niyang natutulog sa papag sa baba, sa may kusina at binilinan din kami na huwag kakain sa kahit na anong pinagkainan niya at uminom sa baso na pinag-iinuman niya. Lahat nang iyon sinunod ko… basta salita at bilin ni nanay hindi puwedeng baliin… batas si nanay sa bahay. Iyon din ang dahilan nang paglayo ng loob ko kay lola… iyon din ang dahilan kung bakit nawalan ako ng interes kay lola. Marahil kasi malaki na rin ako noon, iba na ang aking mga gusto… iba na ang aking mga pinahahalagahan… iba na lahat sa akin… nag-iba ako.

Hindi ko nga alam kung nagtagal tumira si lola sa bahay… at sa panahon na nandoon siya hindi ko na siya tinititigan, hindi na ako natutuwa na makita siya na palaging nakahiga sa papag… hindi ko na din naisip na laruin ang ugat sa kanyang mga kamay. Parang pakiramdam ko din noon pabigat na si lola sa bahay… nahihirapan lang si nanay sa pag-aasikaso sa kanya… pati si tatay ay hindi natutuwa na nandoon si lola na inaalagaan ni nanay. Narinig ko pa minsan na nagsasabi si tatay na baka sa kaaasikaso ni nanay kay lola ay siya naman ang magkasakit. Naawa ako kay nanay… nagagalit ako kay lola. Nagagalit din ako sa kanyang asawa at ibang mga anak… bakit hindi nila inaalagaan si lola ngayong may-sakit samantalang noong malakas ay pinakinabangan nilang lahat. Bakit iniwan nila sa amin si lola na nangangalangan na pati kami ay mahawa. May tuberculosis si lola, si nanay ang nag-alaga sa kanya.

Nakapagtataka naman na kung kailan hindi ko na kailangan marinig ang boses ni lola ay saka naman siya nagsimulang magsalita at makipag-usap sa amin. Minsan nakita niya akong nakatayo sa itaas na nakaharap sa kanya habang nagluluto si nanay ng pagkain malapit sa kanyang papag nagsabi si lola… “apo… pag natapos kang mag-aral yayaman ka. Magkakaroon ka nang malaking bahay at bibili ka ng kotse. Patitirahin mo ako ha at isasakay mo ako sa kotse mo.” Hindi ako sumagot… hindi ko rin alam kung sumagot si nanay. Pero si lola hindi lang ako ang sinabihan niya na magkakakotse… lahat ata kaming magkakapatid. Kaya ang biro ni tatay sa sarkastiskong boses… “hayaan mo inay, pag yumaman ang mga apo mo isasakay kita sa kotse nang nakahiga.” Natatawa ako pag naririnig ko iyon… natutuwa ako sa joke ni tatay. Si lola, hindi umiimik… hindi siya natutuwa.

Hindi ko na alam kung kalian nawala si lola sa bahay… tuluyan na siyang nawalan ng halaga sa akin. Narinig ko na lang uli si lola nang nasa first year college na ako. Pinauuwi kaming lahat kasi wala na si lola… namaalam na rin sa daigdig ng mga buhay… wala na akong lola. Dumalaw lang ako ng isang gabi sa kanyang lamay… iyong huling gabi bago siya ilibing. Sumama din ako sa mga nakipaglibing… siyempre kasi ako ang umalalay sa aking ina. Sa simbahan nang umiyak si nanay… naiyak din ako. Umiyak ako hindi dahil namatay si lola… umiyak ako dahil umiyak ang si nanay. Nawala si lola nang wala akong pakiramdam… nawala si lola nang wala akong panghihinayang.

Ngayon… pag pumapasok sa isip ko si lola… mas natatandaan ko ang panahon na masaya ako na kasama si lola… noong panahon na hindi siya nagsasalita… noong panahon na tahimik lang kaming magkasama… noong panahon ng aking kamusmusan. Kung tatanungin ko ang aking sarili… nawala ba si lola… hindi… hindi siya nawala. Hindi siya namatay sa akin. Pag humihikab ako, madalas… ginagaya ko ang hikab ni lola. Wala akong kiliti sa tuhod pero pag nalaman ko na may taong may kiliti sa tuhod, kinikiliti ko kasi ang naaalala ko ay ang panahon na hinahabol ko si lola para kalabitin ang kanyang tuhod. Ang payapang damdamin ni lola… ang kanyang tahimik na daigdig… palagi… iyon din ang gusto kong makamit. At sa pagtanda ko, kung ako man ay tatanda, gusto ko ganoon kapayapa ang buhay ko tulad ng buhay ni lola… kahit pa punung-puno ng paghihirap at sakit… hindi ko iyon nakita sa mukha ni lola… mahusay si lola magtago ng sakit… mahusay si lola magdala ng sarili. May aral ba akong nakuha kay lola? Ang buong buhay ni lola na nakita ko at nakilala ay aral sa akin… PAYAPANG KALOOBAN.

July 25, 2008

by: Ome Quijano

TREN… RILES… TAO…

Tooot… toooot… tooot!!!

Tren

Kat-tsag! Kat-tsag! Kat-tsag!!!

Gulong na bakal sa riles…

Kssst… tsag… kssst… kssst… tsag

Bearing ng trolley sa riles.

Tap…tap…tap…tap!

Paa ng tao sa riles

Tahooo! Tao sa riles

Isda! Tao sa riles

Ha-ha-ha! Hi-hi-hi! Tawa ng bata sa riles

Bag! Tok! Kablag! Pang!

Mga timba, kaldero, planggana ng mga pamilya na nakatira sa tabi ng riles

Waahhh! Eeeehhh! Hoy! Pak! Pung! Kablag! Aahhh!

Demolisyon sa riles

Walang Ilaw!

Ang baho ng tubig!

Di ako papasok, nay?

Gutomna ako!

Relokasyon

Tooot… tooot… toooot!!!

Tren

Kat-tsag! Kat-tsag! Kat-tsag!!!

Gulong na bakal sa riles…

2005

by: Ome Quijano

SA PUWESTONG WALANG LAMAN

(2005 - Parola)

Nagmamadali siyang iniluwal ng madilim na pintuan

Tila natatarantang umakyat sa pwestong walang laman

Nginig ang mga kamay na hawak ang pinggan at dalawang plastic ng pagkain,

Isang kanin at isang ulam

Ibinagsak ang puwet sa putting tiles na ibabaw ng inakyat na puwesto na tila tindahan.

Itinaas ang maputik na payat na paa na nakadikit

ang mailbag na tuhod sa mailbag ding mabutong dibdib

Binuksan ng maiitim na kuko ang buhol ng plastic ng pagkain

Nagtulong ang dalawang patpat na kamay sa

pagbuhos ng kanin mula sa isang lalagyan at munggong ulam mula sa isa pa

Walang imik na hinalo ng maduming maliliit na daliri ang pinagsamang

kanin at munggo sa binuhusang pinggan

Habang hinahatak ng isa pang kamay ang laylayan ng pulang gulanit na

salawal upang punasan ang kulay berdeng malapot na likido na lumalabas

sa kanyang ilong.

Napangiti pa siya ng makitang hindi na halos makilala kung ano ang

munggo at kung ano ang kanin

At dir in Makita ang maliit na kamay na tila namulaklak sa paghalong ginawa

Isa – isa niyang sinipsip ang mga payat na daliring may maitim na kuko na

tila namulaklak sa paghalo ng monggo at kanin

Nagmamadaling isinubo nang isinubo habang nakatitig ang mga walang buhay

na mata sa kawalan

Nang maubog, hinawi ang pinggan sa tabi ng pinagkainan at inilapag ang maliit

na mabutong katawan sa puwestong walang laman.

Siya ay isang pitong taong gulang na batang lalaki sa lugar na tinatawag na

tambakan sa Parola

Nakita ko siya sa isang puwesto na tila tindahan ng isda o karne subalit walang laman

Sa buong panahon ng pagkakatitig ko sa kanya, nakita ko ang anyo ng kahirapan.

by: Ome Quijano

PAANO GINAGAWA ANG LALAKI SA BABAE

Dati pag umuuwi ako sa amin sa probinsiya at tinatawag akong Junior ng aking mga kakilala,natutuwa ako… pero may nararamdaman din akong kaunting hiya sa aking sarili. Iyong iba ngang kabarkada ko tinatawag pa akong Jojo, okey din lang sa akin. Pero mula nang hindi ko na pinapansin ang tawag na iyon sa akin, hindi na rin nila ako binabati. Ngayon… ‘pag umuuwi ako wala nang tunatawag sa akin ng Junior o Jojo kaya. Kung magsasalubong kami at hindi na maiwasan ang magkabatian, ngumingiti na lang ako sa kanila at tinutugon naman nila ito ng ngiti rin.

… Kuwento sa akin ng mga magulang ko… buntis si nanay sa akin. Ikalima na niya ito. Si tatay kasi hirit nang hirit dahil gusto raw niya ng lalaki. Biruin mo apat na ang anak nila ni nanay at sa tuwing magbubuntis si nanay nananalangin sila na

sana

lalaki na, pero sa tuwing lalabas babae pa rin. Tinatanong ko nga si nanay kung hindi siya nahihirapan. Sabi… nahihirapan pero ano ang magagawa gusto ni tatay.

Lumabas ako… babae! Sabi ni nanay… ayaw na niya. Pagod na raw siya. Paano ba namang hindi mapapagod, eh, sunud-sunod kami. Biruan nga namin sa bahay “lampin lang ang pagitan.” Ibig sabihin… walang pahinga ang lampin sa paggamit. Wala nang panahong itago para sa susunod na bata dahil bago pa ito maitabi, may gagamit na naman. Noon ngang gamitin ko ang lampin, maninipis na. Mas nakakaawa ang kapatid kong sumunod sa akin… may sumunod pa nga pala sa akin at babae rin… butas na ang lampin nang dumapo sa puwit niya.

Pantay – pantay ang palaki sa amin nina nanay at tatay… sabi nila. Pare-pareho kaming hindi puwedeng maglaro sa labas ng bahay kasi babae kami. Ang mga laruan namin ay pawang sa loob lamang ng bahay puwedeng laruin. Mayroon kaming palayok-palayukan, manika, plato-platuhan at kung anu-ano pang mga laruang makikita mo na kahawig ng mga ginagamit namin sa bahay. Pinulutan kami ni tatay ng shells na siyang ginagamit namin sa luto-lutuan. Bawal ang damo dahil mangangati raw kami at masisira ang aming mga kutis.

Sa damit… sabi nila tipid sila dahil nga sa lahat babae, kung ano ang kalakihan ng mga naunang kapatid iyon ang ipapasa sa mga kasunod. Lugi naman kami ng kapatid kong bunso dahil kadalasan hindi lang manipis at kupas ang natitira sa amin, puro pa butas at sulsi. Panganay lang ang nakakatikim ng bago… sabi nga namin ng bunso… bago rin naman ang nagagamit namin… bagong pasa nga lang, may bagong butas at magkakaroon din ng bagong sulsi.

Sa ganitong kalakaran, may malaki ng pagtutol na namumuo sa aking murang isipan. Limang taon pa lang ako noon. Bakit ang ibang bata nakakapaglaro sa labas ng bahay? Bakit kahit may mga kapatid din sila, bago pa rin ang ibang damit nila. Naisip ko, lalabas ako. Titingnan ko bakit ganoon.

Una… para makalabas ng bahay at makapaglaro na rin sa lupa, kailangan na kasama ko ang mga pinsan kong lalaki. Nagsimula akong sumama at sumunod sa mga pinsan kong lalaki. Matatanda sila sa akin, kuya – kuya ko kaya pinagtitiwalaan ni nanay na isama ako. Lumusot! Nakapaglaro ako! Nakita ko at naranasan na maganda at mas masaya pala ang maglaro sa lupa. Marami akong kalaro, hindi lang ang mga kapatid ko at ang palayok – palayukan namin. Marami palang laruan sa labas ng bahay… may buto ng kasoy, teks, tansan, goma, baril – barilang kahoy, holen at marami pang iba. Nakakatakbo ako ng malayo, maaari akong sumigaw, nakagagalaw ako ng mabilis at malaya, nakakatawa ako nang malakas… sa bahay kasi bawal tumawa nang malakas kasi babae.

Lagi akong nakakalusot. Masaya… masaya sa labas. Napuna ni nanay na lagi akong lumalabas. Pinagalitan ako. Bumabaho raw ako at nangangamoy araw. Kababae ko raw tao, eh, puro lalaki ang kalaro ko. “Bakit! Lalaki ka ba?” Naisip ko, ‘kung lalaki pala ako ay walang problema dahil hindi ako kagagalitan. At kung lalaki ako mas malaya akong makakapaglaro sa labas ng bahay. Kahit hindi na ako bumuntot sa mga buwisit kong pinsan na lagi akong inuutakan dahil pag hindi ko sinusunod ang gusto nila ay isusumbong daw ako sa nanay para hindi na ako pasamahin sa kanila.’ Sigaw pa ni nanay sa akin, “’buti

sana

kung lalaki ka puwede kang magpahara – hara sa labas ng bahay.”

“Kailangang maging lalaki ako,” namuo sa isipan ko. Paano ba ang maging lalaki? Pinag-aralan ko ang kilos ng aking mga pinsang lalaki, mga lalaking kalaro, pati kilos ng tatay sa loob ng bahay pinag – aralan ko. Kasama sa pag – aaral na ito ang paraan nila ng pananamit. Kailangan pareho ang damit na isusuot ko sa mga damit na isinusuot nila. Ang mga pinsan ko nagso – shorts, ako magso – shorts din. Hinubad ko ang aking palda… natatandaan ko pa ang kulay ng huling palda na isinuot ko noong maliit pa ako, itim… shorts ang hinanap ko. Huhubarin ko ang aking blouse, t – shirt lang ang magiging damit ko. Maiikli ang buhok nila… at ang iba kakaunti sa tuktok sa harap. Nagpagupit din ako… iyon ding kap’raso sa tuktok sa harap. Bah! Ang sarap ng pakiramdam. Malamig at hindi na ako magsusuklay pagkaligo. May nadiskubre pa ako. ‘Pag ang buhok ko pala ay kakaunti hindi na ako kukutuhin, hindi na ako kukutuhan ni nanay, hindi na rin niya ako masasabunutan pag kinutuhan… pag malikot kasi ako at kinukutuhan ako ni nanay sinasabunutan ako para tumahimik.

Siyempre pa, noong umuwi ako sa bahay na halos maubos ang buhok, nagulat si nanay at tatay. Medyo nagalit pero maya – maya ay natawa na rin. Sabi may anak na silang lalaki. May kaunting tuwa akong naramdaman dahil ibig sabihin lalaki na nga ako.

Hindi na problema ngayon ang paglabas ng bahay. Payag na sila.

Malaya

na akong nakakapaglaro. Basta ang hiling ni nanay bago dumilim nasa bahay na ako. Ang kawawa kong mga kapatid, naiwan sa bahay at nagtitiyaga na maglaro ng kanilang manika.

Minsan, umuwi si nanay galing ng palengke, tinawag niya ako. May iniabot siya sa akin na nakabalot sa papel. Binuksan ko ito. Shorts… isang bagong shorts. “Ha! Ha! Sa wakas may bago ako.” Blue ang kulay ng shorts at may guhit na pula sa gilid, pambasketbol. Tamang – tama… may bola rin ako na ibinigay nila at ginawa’n din ako ng maliit na court sa harap ng bahay. Kumpleto rekados, feeling basketbolista parang Jawo.

Minsan naman, hapon na noon. Dumating si tatay sa bahay at may dala siyang alphabet blocks at dice. “Wow! Bagong laruan… hindi manika, naiiba sa laruan ng mga kapatid ko.” Natatandaan ko rin gumawa pa si tatay ng baril – barilan na kahoy pero tumutunog. Parang Fernando Poe Jr. ang dating… kalibre .45.

Masaya pala ang maging lalaki, masusunod ang gusto mo at kusa pa nilang ibinibigay ang ibang bagay para sa iyo. Lalong nag – umigting ang pagnanasa kong maging lalaki. Pinag – igihan ko pa ang pag-aaral ng mga kilos ng lalaki. Medyo pamaton, malaki… malakas at makapangyarihan ang tinig. Matatag ang tindig at malakas ang kamao. Pinraktis ko ang salita ko, ginagaya ko ang salita ng tatay ko. Nag – aaral akong sumuntok sa buhangin at mga puno ng saging ni nanay sa likod ng bahay. Nagbubuhat ako ng mabibigat, pipilitin kong kayanin dahil kinakaya ito ng mga lalaki. Nagawa kong lahat… kumbaga, eh, minaster ko.

Natuwa ako sa nangyayari dahil nagagawa ko ang lahat ng gusto ko nang hindi nagagalit ang mga magulang ko at parang sinusuportahan pa ako. Kung minsan ang kapatid kong bunso nagpipilit sumama sa akin dahil nakikita niya masaya ako sa ginagawa ko at hindi ako pinapansin ng nanay ko, isinasama ko siya.

Grade 1 na ako. Ewan ko ba, pero gusto ko pag pumasok ako nakabistida ako. Sabi ko sa sarili ko, ‘bakla yata ako.’ Mukha kasing mas maganda at papaniwalaan ako kung magbibistida ako. Ang nangyari, pag papasok ako… nakabistida ako. Medyo natutuwa ako pero malamang ang pakiramdam na naasiwa ako. Hindi ako sanay kumilos na nakabistida, para akong hinahangin sa baba. At saka ang kati – kati ng kapit sa katawan ng tela. Ang ginagawa ko may shorts ako at t – shirt sa loob ng bistida ko. Kahit na mainit… okey pa rin. ‘Pag pauwi na ako isa – isa ko nang tinatanggal ang damit sa ibabaw hanggang shorts at t – shirt na lang ang matira.

Patuloy ako sa aking gawi. Mga laruang idinidikit na panlalaki lang, matatag na boses na sinasabing sa lalaki rin lang at maliksing kilos na pinaniniwalaang sa lalaki pa rin. Ipinakikilala ako ng aking mga magulang na ganito: “Ito ang aking anak na lalaki pero biyak.” Natutuwa ako sa bahaging anak na lalaki pero nasasagwaan ako sa bahaging biyak. Bastos! Ang sakit sa tenga at tumatayo ang balahibo ko sa tuwing naririnig ko pero pipilitin ko pa rin ang ngumiti.

Noong tumuntong ako sa high school, ramdam ko binata na ako. Pero siyempre hindi ako manliligaw kasi alam ko naman na babae pa rin ako. Sabi ko nga sa sarili ko abnormal. Tinanggap ko na na abnormal ako kasi sabi ng mga tao sa paligid ko abnormal daw ako. Unang araw ko sa high school may isang babae akong kaeskwela na ang arte – arteng kumilos. Iyon ang pagtingin ko noon kasi dikit siya nang dikit sa akin. ‘Eh, naniniwala ako na dapat hindi umaaligid ang babae sa lalaki. Lalaki pa rin ang pakiramdam ko kahit na nakapalda ako at blusa. Iniisip ko ang palda kong suot ay pantaloon at ang blusa ay polo tapos mayroon akong necktie. O, ‘di ba mukhang office boy.

Hindi nagtagal, nang minsang dumating ako may rose sa upuan ko at may maliit na note. Medyo kinabahan ako. Mukha yatang totoo ang sinasabi ng nanay ko na pag malaki na ako kahit na ano ang gawin ko ay magiging dalaga talaga ako at may manliligaw sa akin. Hindi na ako puwedeng maging lalaki. Binasa ko ang note. Sulat – kamay ng babae. Ibig sabihin babae ang naglagay nito sa upuan ko. Iniikot ko ang aking tingin sa mga tao sa loob ng kuwarto, nginitian niya ako. Ang kaeskwela kong maarte binigyan ako ng rose. Sabi ko sa sarili ko, “ang guwapo mo kasi kaya hindi na nakatiis na ligawan mo.”

Upang mapanatili ang mga bagay na nagagawa ko na hindi pinapayagang gawin sa mga kapatid ko ipinagpatuloy ko ang maging lalaki. Kaya nang mag – umpisang tumubo ang suso ko naaasar ako dahil para niyang ipinagsisigawan sa akin na babae ako, at pag naging babae ako marami akong bagay na hindi magagawa katulad nang pag-uwi ng gabi, maligo sa dagat maghapon, umakyat sa matataas na bundok, maglaro ng basketbol, tumawa nang malakas at makapagdesisyon ng sarili. Higit pa ang naging problema ko nang magsimula akong reglahin. Sa totoo lang dalawang buwan na akong dinadatnan hindi pa alam ng nanay ko. Kasi nahihiya akong malaman nila dahil tutuksuhin nila ako na dalaga na, eh, samantalang binata na ako. Nalaman lang niya minsan dahil nagkamali ako ng sampay ng panty ko. Nadaanan niya at naamoy na amoy sabong pampaligo… ito kasi ang ipinanglalaba ko ng panty kong may dugo. Tinanong niya ako at pinagsabihan… bakit daw ginagamit ko ang sabon na pampaligo ang mahal – mahal daw. At saka bakit daw ako naglalaba ng panty ko, eh, dati naman ibinabato ko lang at iniiwan sa banyo namin. ‘Di hindi na ako nakatanggi, ayon buking. Hindi sila makatukso ngayon dahil huli na silang lahat sa balita at isa pa takot ang mga kapatid ko na mabanatan.

Nakaramdam ako ng crush noong high school ako. Dahil sa nararamdaman na ito ay lalong nag – umigting na lalaki nga ako dahil ang crush ko ay babae. Hindi ko sinasabi sa kanya pero gumagawa ako ng paraan para mging malapit sa kanya. Naging magkaibigan kami noong una hanggang sa malaman ko na lang na nagkakaunawaan na kami. Lagi siyang may bulaklak sa akin. Pero hindi talaga sa akin nanggagaling, iniuutos kong magdala ang mga barkada ko at ipinaaabot na rin sa kanya. Minsan nga nagprisinta ako na ako na ang mag – aabot, eh, hindi ko alam lanta na pala ang iaabot ko. Nakabalot pa man din sa plastic. Pag labas ko para iabot sa kanya isa – isang nahulog ang petals hanggang tangkay na lang ang natira. Hiyang – hiya ako.

Noon, pag nag – iisa ako at nag – iisip bakit ganoon, naguguluhan ako. Sabi nila lalaki lang ang dapat na karelasyon ng babae kaya kailangang maging lalaki ako. Pero pag tumitingin ako sa salamin at pag naliligo ako binubulaga ako ng katawan ko, babae ako. Unti – unti itinago ko ang itsura ng katawan ko. Dahil walang suso ang lalaki, nagdadamit ako ng patong – patong para hindi mahalata ang suso ko. Dahil hindi nagba – bra ang lalaki, hindi rin ako magba – bra.

Hanggang maging kolehiyo ako ganoon ang gawi ko. Mas lumala pa nga dahil ramdam ko mama (malaking lalaki) na ako. Ang uniporme kong long sleeves itinutupi ko o kaya hindi na lang talaga ako magsusuot ng uniporme. Hindi nga ibinibigay sa akin ang katibayan na second honor ako sa Dean’s List dahil sa kaso na hindi nagsusuot ng tamang uniporme. Nagbilang na rin ako ng karelasyon kasi sabi nila pag marami kang tsik mas lalaki ka. Pero wala sa yabang hindi ako nanliligaw, sila ang nanliligaw sa akin. Basta pag nakita o naramdaman ko na may gusto sila didikitan ko na sila at iyon na magiging karelasyon ko na sila.

Sa bawat relasyong ganito ay sinusundot ang konsiyensiya ko. Sabi ko kasalanan sa Diyos kasi pareho kaming babae. Pero binabawi ko ito ng… “lalaki naman ako, ah!” At saka isa pa alam na ng Diyos iyon, naiintindihan niya ako… ginawa niya akong abnormal tapos hindi niya ako iintindihin. Isa pa bakit ang babaeng ito na lumapit sa akin hindi ba sila nakokonsiyensiya. Kung sila hindi mas lalo na ako dahil ako ang kaiba sa kanila.

Pero may napupuna ako sa sarili ko. Kahit noong bata pa ako takot ako sa tinatawag na tomboy. Sabi ko daig pa nila ang lalaki kung umasta at saka ang sasagwa… nakakatakot pa. Kaya pag may tumatawag sa aking tomboy parang gusto kong patayin sa sakal.

Kahit sa paglaki, malaki ang naitutulong ng maging lalaki. Hindi ako binabastos ng mga kaeskwela ko. Hindi nila ako hinihipo – hipuan katulad ng ginagawa nila sa iba ko pang kaeskwela. Subukan lang nila pag hindi bugbog ang abot nila. Hanggang sa natuto akong uminom at manigarilyo dahil ang lalaki umiinom at naninigarilyo. Madalas pag umuuwi ako sa dorm lasing na ako. Hindi naman ako pinagagalitan ng kapatid ko, hindi ko alam kung bakit at hindi ko na rin tinatanong. Ayaw kong malaman. Masaya…

Malaya

ang maging lalaki. Ngunit nakakasakit ng ulo kung iisipin mo na hindi ka talaga tunay na lalaki.

Tapos na ako ng kolehiyo at nagtatrabaho na nang magkaroon ako ng relasyon na malaliman. Nagsama kami sa bahay. Alam ng mga magulang niya at alam din ng mga magulang ko. Siyempre noong una mahirap at nakakatakot baka mahuli kami ng mga magulang namin pero nahuli na at wala silang magawa kaya pumayag na. Noon ngang malaman ng kapatid kong bunso iyak siya nang iyak. Tinatanong niya bakit at saka nagagalit sila sa akin. Sabi ko… “sabi ninyo noon lalaki ako tapos ngayon tatanungin ninyo bakit. Hayaan n’yo na lang ako at alam ko ang ginagawa ko.” Kalaunan lumabas hindi ko pala alam. Dahil nasanay sila na ako ang nagdedesisyon sa sarili ko hinayaan na nila ako.

Namuhay kami na parang mag-asawa. Ako ang lalaki at siya ang babae. Nakakatakot pala ang magkaroon ng lalaki at babae sa isang bahay. Ako ang sumasagot ng gastos namin, ako ang namimili ng gamit sa bahay at ako ang gumagawa pag may sirang gamit. Natatanggal lang ang takot na ito at napapalitan ng ginhawa kasi hindi naman ako naglalaba, hindi ako namamalantsa, hindi ako nagluluto at hindi rin ako naglilinis ng bahay. Parang kung ako ang tatanungin mo noon, masarap pa rin ang maging lalaki kasi nag – aabot ka lang ng pera bahala na siya tapos siya pa ang nagsisilbi ng lahat sa iyo mula sa paggising hanggang sa pagtulog.

Sa opisina, alam nila ang relasyon ko, NGO kasi kaya medyo tanggap nila. Tanggap lang na may karelasyon pero tanggap din na lalaki ako at babae ang karelasyon ko. Lalaki rin kung ituring ako sa opisinang pinapasukan ko. Lahat ng gawaing mabibigat katulad ng pag naglilinis sila ako ang pinagbubuhat ng mga gamit. May sarili rin akong kapasyahan sa mga bagay na gusto ko. Ang tawag nga nila sa akin… “Bad boy.” Tuwang – tuwa naman ako dahil alam ko takot silang lahat sa akin.

May library sa opisina at mahilig akong magbasa. Minsan nakita ko may libro na tungkol sa “Lesbianism” parang gusto kong basahin. Noong una nahihiya ako sa sarili ko pag binabasa ko at nahihiya rin ako sa mga tao sa opisina kasi baka tuksuhin nila ako pag nakita nila. Ang alam ko kasi noon pag Lesbian ka hinahanapan mo ng dahilan kung bakit ka abnormal. Eh, kahit naman tanggap kong abnormal ako noon nahihiya pa rin ako kaya ayaw kong basahin.

Minsan naglakas loob akong basahin ito. Lahat ng nabasa kong laman ng libro sumasagot sa matagal ko nang tanong sa sarili ko. Mula noon nag – umpisa akong balikan ang aking nakaraan at ipinaliwanag ang mga bagay – bagay. Sa tulong ng isang kaibigan, pinag – aralan ko ang aking sarili.

Unti – unti nagliwanag sa akin ang lahat. Dahil sa pagtingin ng lipunan sa pamantayan ng isang totoong lalaki at babae, nagkaganito ako. Dahil sa maraming bagay na ipinagbabawal sa babae at malayang nagagawa ng lalaki, nagkaganito ako. Noong una, mahirap. Mahirap palang i – educate ang sarili lalo pa’t ang magiging kalaban mo ay ang iyong nakaraan at ang iyong kinalakhan.

Pinilit ko… una kong inalis ang karelasyon ko dahil hindi siya makakatulong sa akin. Nag – usap kami at maraming bagay kaming hindi napagkasunduan, isa na nga rito ang usapin ng role playing. Gusto niya lalaki ako… ibinibili pa nga niya ako ng brief. Nag – aral akong harapin at tanggapin ang itsura ko sa salamin. Matagal… matagal na proseso. At sa totoo, masakit. Nag – aral akong gumamit ng bra at magsuot ng bathing suit. Ang lahat ng umpisang pagsuot sa mga bagay na hindi ko masikmurang isuot noon ay nakakaalangan ngunit magaang sa pakiramdam pagkatapos.

Sa probinsiya pag umuuwi ako at may tumatawag sa akin ng Junior o Jojo, hindi ko na nililingon. Dati natutuwa ako sa mga tawag na ito. Kinakausap ko rin ang mga magulang ko hinggil sa mga bagay na ganito. Sila man ay nahihirapan dahil naniniwala sila na pusong lalaki na talaga ako. Pero alam ko mapag – aaralan din nila at malalaman din nila, kaunting tiyaga pa.

Ngayon, maikli pa rin ang buhok ko… pantalon pa rin at t – shirt ang gusto kong damit pero alam ko na kung bakit… at alam ko hindi na ito maskara lang. Wala na itong itinatagong lalaki sa loob. Malalim na ngayon ang intindi ko, hindi lang lalaki ang dapat na maging malaya… malakas… at makapangyarihan… babae man ay dapat din. Hindi ito ibinibigay ng kalalakihan at ibang kababaihan kapalit ng pagkukunwaring ikaw ay lalaki base sa pamantayang dapat sundin… ito ay ipinakikipaglaban.

Undated (estimated year of writing is 1994)

by: Ome Quijano